News Continuous Bureau | Mumbai  

China Brahmaputra Dam : ચીન હિમાલયમાં બ્રહ્મપુત્રા નદી પર વિશ્વનો સૌથી મોટો ડેમ બનાવી રહ્યું છે, જે ભારત-ચીન (તિબેટ) સરહદ નજીક બનશે. $167.8 બિલિયનના આ પ્રોજેક્ટથી માત્ર એન્જિનિયરિંગનો ચમત્કાર જ નહીં, પરંતુ દક્ષિણ એશિયામાં પાણીની સુરક્ષા અને પર્યાવરણ પર પણ ગંભીર અસર પડશે. ભારત અને બાંગ્લાદેશ માટે આ ડેમ ભવિષ્યમાં મોટા સંકટનો સંકેત આપી રહ્યો છે, જેને ‘વોટર બોમ્બ’ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.

 China Brahmaputra Dam : બ્રહ્મપુત્રા પર ચીનનો ડેમ: યા લુંગ ઝાંગબો પર વિશ્વનો સૌથી મોટો હાઈડ્રોપાવર પ્રોજેક્ટ, થ્રી ગોર્જ્સ ડેમથી પણ વિશાળ.

ચીને હિમાલયમાં (Himalayas) વિશ્વના સૌથી મોટા ગણાતા પ્રોજેક્ટ પર હાથ લગાવી દીધો છે. આ પ્રોજેક્ટ બ્રહ્મપુત્રા નદી (Brahmaputra River) પર એક અતિ-વિશાળ બંધ (Mega Dam) બનાવવાનો છે. આ બંધ ભારત-ચીન (તિબેટ) (India-China (Tibet) Border) સરહદ નજીક બનશે. આ ડેમ માત્ર એક એન્જિનિયરિંગનો ચમત્કાર (Engineering Marvel) જ નહીં હોય, પરંતુ તેનાથી દક્ષિણ એશિયામાં (South Asia) પાણીની સુરક્ષા (Water Security) અને પર્યાવરણ (Environment) પર પણ અસર પડશે. આ ડેમના નિર્માણથી ત્રણ દેશો પ્રભાવિત થવાના છે – ચીન (China) (કારણ કે તિબેટ (Tibet) હાલ ચીનના કબજામાં છે), ભારત (India) અને બાંગ્લાદેશ (Bangladesh).

વિશ્વનો સૌથી મોટો પ્રોજેક્ટ હોવાનો દાવો:

બ્રહ્મપુત્રા નદી પર ચીને જે ડેમ બનાવવાનું કામ શરૂ કર્યું છે, તે વિશ્વનો સૌથી મોટો પ્રોજેક્ટ હોઈ શકે છે. આટલો મોટો પ્રોજેક્ટ પહેલા ક્યારેય બન્યો નથી. ચીન આ બંધ બ્રહ્મપુત્રા નદીના નીચલા ભાગ પર બનાવી રહ્યું છે. ચીનમાં બ્રહ્મપુત્રા નદીને યા લુંગ ઝાંગબો (Yarlung Tsangpo) કહે છે. આ બંધ તિબેટમાં ન્યિંગચી (Nyingchi) શહેર નજીક બનશે. ચીનના સરકારી મીડિયાનું કહેવું છે કે આ વિશ્વનો સૌથી મોટો હાઈડ્રોપાવર પ્રોજેક્ટ (Hydropower Project) છે. આ થ્રી ગોર્જ્સ ડેમ (Three Gorges Dam) કરતાં પણ મોટો છે. હાલમાં જ આ પ્રોજેક્ટનો અંદાજિત ખર્ચ $167.8 બિલિયન અમેરિકી ડોલર ($167.8 Billion USD) છે, જે ભવિષ્યમાં ઘણો વધી શકે છે.

China Brahmaputra Dam :ભારત અને બાંગ્લાદેશ માટે ચિંતા અને ‘વોટર બોમ્બ’નો ખતરો

ચીન આ બંધ એક એવી જગ્યાએ બનાવી રહ્યું છે, જ્યાં હિમાલયની ઊંડી ખાઈ છે. નદી અહીં એક મોટો યુ-ટર્ન લે છે. આ પછી તે અરુણાચલ પ્રદેશથી (Arunachal Pradesh) ભારતમાં પ્રવેશે છે અને પછી આસામથી (Assam) વહેતી બાંગ્લાદેશ તરફ આગળ વધે છે. ચીન આ બંધને ગ્રીન એનર્જીનું (Green Energy) એક મોટું પગલું ગણાવી રહ્યું છે. પરંતુ, ભારત અને બાંગ્લાદેશને તેનાથી ચિંતા થઈ રહી છે. ભારત અને બાંગ્લાદેશ બંને દેશ બ્રહ્મપુત્રા નદીના પાણી પર ખૂબ નિર્ભર છે. આ પાણીથી તેઓ ખેતી (Agriculture) કરે છે, પીવે છે અને આ નદી તેમના પર્યાવરણ માટે પણ ખૂબ જ જરૂરી છે. જો ચીન આ નદીના પાણીના પ્રવાહને બદલે છે, તો તેનાથી ઘણું નુકસાન થઈ શકે છે. અચાનક આવતી સંભવિત પૂરથી (Sudden Floods) જિંદગીઓ તબાહ થઈ શકે છે.

ભારતને આ ડેમથી બે રીતે ખતરો છે:

એક, ચીન આ બંધથી નદીના પાણીને પોતાની મરજી મુજબ રોકી શકે છે અથવા તેની ધારાનો પ્રવાહ બદલી શકે છે. જો પરિસ્થિતિ બગડે છે, તો ચીન સૂકા મોસમમાં પાણીને રોકી શકે છે અથવા યુદ્ધના સમયે અચાનક પાણી છોડી શકે છે. તેનાથી ઉત્તર-પૂર્વીય ભારતીય વિસ્તારોમાં ભયાનક પૂર આવી શકે છે અને તે પણ અચાનક. આને ‘પાણીને હથિયાર તરીકે ઉપયોગ કરવો’ (Weaponization of Water) કહી શકાય છે, તેથી આ પ્રોજેક્ટને ‘વોટર બોમ્બ’ (Water Bomb) કહીને પણ બોલાવવામાં આવી રહ્યો છે.

બીજું, આ મોટા બંધથી હિમાલયના પર્યાવરણને ભારે નુકસાન થઈ શકે છે. ડેમ માટે ચીન દ્વારા હિમાલયમાં તોડફોડ કરવાની આશંકા પણ વ્યક્ત કરવામાં આવી રહી છે. વળી, બંધથી માટી અને પોષક તત્વો (Nutrients) અટકી જશે. તેનાથી અહીંની વનસ્પતિઓ (Flora) અને જીવ-જંતુઓ (Fauna) પર પણ સંકટના વાદળો છવાઈ શકે છે. પર્યાવરણમાં બદલાવથી વરસાદની પેટર્ન (Rainfall Pattern) બદલાઈ શકે છે અને હિમાલયમાં ભયાવહ છેડછાડથી ક્ષેત્રમાં ભૂકંપનું જોખમ (Earthquake Risk) પણ વધી શકે છે. આ વિસ્તાર આમ પણ ભૂકંપ માટે ખૂબ જ સંવેદનશીલ રહ્યો છે.

આ સમાચાર પણ વાંચો  : India-US Trade Talk : ભારત-અમેરિકા વેપાર સમજૂતી: વાટાઘાટોનો આગામી રાઉન્ડ ઓગસ્ટમાં ભારતમાં, 1 ઓગસ્ટ પહેલા વચગાળાના કરાર પર ધ્યાન!

 China Brahmaputra Dam :હિમાલય માટે ડેમનો ખતરો અને બ્રહ્મપુત્રા પર ભારતનો દાવો

હિમાલય માટે કેટલો મોટો ખતરો છે આ ડેમ?

ચીનનો આ ડેમ હિમાલયની સૌથી ઊંચી અને નવી પર્વત શૃંખલા વચ્ચે બની રહ્યો છે. આ વિસ્તાર અવારનવાર ભૂકંપથી (Earthquakes) ધ્રુજતો રહે છે, કારણ કે આ જગ્યા ટેકટોનિક પ્લેટો (Tectonic Plates) ની વચ્ચે છે. ચીનના વૈજ્ઞાનિકોને પણ લાગતું રહ્યું છે કે અહીં ડેમ બનાવવો એન્જિનિયરિંગ માટે ખૂબ મોટી પડકાર સાબિત થશે. જોકે, હવે તેમનો દાવો છે કે તેમણે ખૂબ સારી રીતે તપાસ કરી લીધી છે અને તેમને હવે લાગે છે કે બંધને કોઈ પ્રકારનો ખતરો નહીં હોય. પરંતુ, ઘણા નિષ્ણાતો માને છે કે ચીનની આ થિયરી પર શંકા છે. કારણ કે, શું કોઈ પણ એન્જિનિયરિંગ ક્યારેય એટલી શક્તિશાળી હોઈ શકે છે જે આ પ્રકારના સંવેદનશીલ વિસ્તારમાં પ્રકૃતિને કાબૂમાં રાખી શકે?

બ્રહ્મપુત્રા પર કંટ્રોલના ચીની મનસૂબામાં કેટલું દમ?

ભારતનું કહેવું છે કે બ્રહ્મપુત્રા અમારી નદી છે, કારણ કે તેમાં મોટાભાગનું પાણી તો ભારતીય વિસ્તારમાં જ જમા થાય છે. આસામના મુખ્યમંત્રી હિમંતા બિસ્વા સરમા (Himanta Biswa Sarma) તાજેતરમાં કહી ચૂક્યા છે કે બ્રહ્મપુત્રા નદીનું માત્ર 30 થી 35% પાણી જ તિબેટથી ભારત આવે છે. બાકી 65 થી 70% પાણી વરસાદ અને ભારતની અન્ય સહયોગી નદીઓથી આવે છે. તેમણે એ પણ કહ્યું કે સૂકા મોસમમાં ચીન અને ભારત સરહદ પર નદીનો પ્રવાહ 2,000 થી 3,000 ક્યુબિક મીટર પ્રતિ સેકન્ડ જ રહે છે. જ્યારે, ચોમાસાના દિવસોમાં આસામમાં તે 15,000 થી 20,000 ક્યુબિક મીટર પ્રતિ સેકન્ડ સુધી પહોંચી જાય છે. સરમાનું અહીં સુધી કહેવું છે કે જો ચીન પાણીનો પ્રવાહ ઓછો કરે છે, તો તેનાથી આસામને ફાયદો જ થઈ શકે છે. કારણ કે, તેનાથી દર વર્ષે આવતી પૂરથી લાખો લોકો બચી જશે.

બ્રહ્મપુત્રા નદી પર કોનો કેટલો મોટો દાવો?

બ્રહ્મપુત્રા નદી તિબેટમાં માનસરોવર તળાવ (Lake Manasarovar) નજીકથી નીકળે છે. પછી તે ભારતમાંથી પસાર થઈને બાંગ્લાદેશમાં પ્રવેશે છે અને બંગાળની ખાડીમાં (Bay of Bengal) પડીને સમુદ્રમાં ભળી જાય છે. સદીઓથી આ નદી લાખો લોકો માટે જીવનદાયી રહી છે. પરંતુ, હવે ચીન તેને વ્યૂહાત્મક શક્તિ (Strategic Power) બતાવવાનું એક માધ્યમ બનાવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું છે. ચીન ડેમના બહાને ગ્રીન એનર્જી પર ખૂબ મોટો સબઝબાગ બતાવવા માંગે છે, પરંતુ તેની પાછળ ભયાનક જોખમો છુપાયેલા છે. આ કુદરતી રીતે મહત્વપૂર્ણ એક નાજુક વિસ્તારમાં સંતુલન જાળવી રાખવાની વાત સાથે જોડાયેલો મામલો છે. અહીં નદીઓ માત્ર વહેતી નથી, પરંતુ ભવિષ્ય પણ નક્કી કરી રહી છે.