News Continuous Bureau | Mumbai

શુ ઈઝરાઈલ પાસે પરમાણુ શસ્ત્રો છે.?

Nuclear Weapons : “ઈઝરાઈલે ક્યારેય સ્વીકાર્યું નથી કે નકાર્યું નથી કે તેમની પાસે પરમાણુ ક્ષમતા છે.પણ એ માની લેવુ જોઈએ કે ચારે તરફથી શત્રુઓ થી ઘેરાયેલા અને ઇઝરાઈલ નો સંપુર્ણ વિનાશ કરવાની ઈચ્છા ધરાવતા –તક શોધતા ઈરાન,ઈજિપ્ત, લેબેનોન, સિરિયા, યમન વગેરે જેવા રાષ્ટ્રો અને હમાસ, હિઝ્બોલ્લાહ,હુથી,જેવા આતંકવાદી સંગઠનો થી પોતાના અસ્તિત્વને ટકાવી રાખવા માટે સતત લડતા ઇઝરાઈલે પોતાની સુરક્ષા માટે “વિકલ્પ”ન રાખ્યો હોય તેવુ બને નહી અને “પરમાણુ શસ્ત્ર”થી મોટો વિકલ્પ શુ હોઈ શકે?”

મધ્ય-પુર્વમા દોઢ મહીનાથી ઈઝરાઈલ–હમાસ (Israel Hamas) વચ્ચે ચાલી રહેલા યુદ્ધના અંતના કોઈ એંધાણ દેખાતા નથી. ગાઝા પટ્ટીનો ઉત્તરીયભાગ ખેદાન-મેદાન થઈ ચૂક્યો છે. આશરે બાર હજાર કરતા વધારે નિર્દોષ પેલેસ્ટિનિયન નાગરિકો આ યુદ્ધના ખપ્પરમાં હોમાઈ ચૂક્યાછે ને હોમાઈ રહયા છે.ઉત્તર ગાઝા પર લગભગ કબ્જો જમાવી ચુકેલ ઇઝરાઈલી ડિફેન્સ ફોર્સે (Israeli Defense Force)  (IDF) દક્ષિણ ગાઝા પર પોતાનું ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી ઓપરેશન “સ્ટાર ડેવિડ” શરુ કર્યુ છે.આઈડીએફની કાર્યવાહી દરમ્યાન પુષ્કળ જાન-માલની હાની થવાની પ્રબળ શક્યતા વ્યક્ત કરાઈ રહી છે. આ યુદ્ધ વધુ ચાલે તેવી પ્રબળ શક્યતા દર્શાઇ રહી છે સાથે એવી પણ શક્યતા વ્યક્ત કરાઈ રહી છે કે ઈઝરાઈલ સંભવત ટેક્ટિકલ ન્યૂક્લિયર વેપન નો ઉપયોગ કરી હમાસ વિરુદ્ધના યુદ્ધનો જલદી અંત લાવશે ત્યારે પ્રશ્ન એ ઉભો થાય છે કે ઈઝરાઈલ પાસે પરમાણુ શસ્ત્રો છે? ઇઝરાઈલે (Israel) ક્યારેયપુષ્ટિ કરી નથી કે તેની પાસે પરમાણુ શસ્ત્રો છે અને સત્તાવાર રીતે જાળવી રાખે છે કે તે મધ્ય પૂર્વમાં પરમાણુ શસ્ત્રો ધરાવનાર પ્રથમ દેશ નહીં હોય.

ઇઝરાઇલના પરમાણુ શસ્ત્રોનું અસ્તિત્વ એક “જાહેર રહસ્ય” છે. ઈઝરાઈલના પરમાણુ કાર્યક્રમ અંગે કહેવાયુ છે કે ઇઝરાયલે તેના શરૂઆતના દિવસોથી જ પરમાણુ વિકલ્પની સક્રિય તપાસ શરૂ કરી હતી. વર્ષ ૧૯૪૯માં, આઈડીએફ ના સાયન્સ કોર્પ્સના એક વિશેષ એકમ હેમેડ જીમેલે યુરેનિયમના ભંડારની શોધ તરફ નજર રાખીને નેગેવ રણનું બે વર્ષનું ભૂસ્તરશાસ્ત્રીય સર્વેક્ષણ શરૂ કર્યું. યુરેનિયમના કોઈ નોંધપાત્ર સ્ત્રોત મળ્યા ન હોવા છતાં, પુનઃપ્રાપ્ત કરી શકાય તેવી માત્રા ફોસ્ફેટના થાપણોમાં સ્થિત હતી.૧૯૫૨ની સાલમાં ઇઝરાઈલ એટોમિક એનર્જી કમિશન (IAEC) ની રચના સાથે આ કાર્યક્રમે વધુ એક પગલું આગળ વધાર્યું. તેના અધ્યક્ષ, અર્ન્સ્ટ ડેવિડ બર્ગમેને લાંબા સમયથી ઇઝરાયેલી બોમ્બની હિમાયત કરી હતી તે સુનિશ્ચિત કરવાના શ્રેષ્ઠ માર્ગ તરીકે “આપણે ફરી ક્યારેય કતલ માટે ઘેટાંની જેમ દોરાઈશું નહીં. ” બર્ગમેન સંરક્ષણ મંત્રાલયના સંશોધન અને ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર વિભાગના વડા પણ હતા.વર્ષ ૧૯૫૩ સુધીમાં, માકોન ૪ (માકોન ૪ એ આઈએઈસી માટે મુખ્ય પ્રયોગશાળા તરીકે આવશ્યકપણે કાર્ય કર્યું હતુ).એ નેગેવમાં મળેલા યુરેનિયમને કાઢવાની પ્રક્રિયાને માત્ર પૂર્ણ કરી ન હતી, પરંતુ હેવીવોટર ઉત્પાદનની એક નવી પદ્ધતિ પણ વિકસાવી હતી, જે ઇઝરાયેલને કેટલીક સૌથી મહત્વપૂર્ણ પરમાણુ સામગ્રીનું ઉત્પાદન કરવાની સ્વદેશી ક્ષમતા પૂરી પાડી હતી.ફ્રાન્સના પ્રચંડ યોગદાન વિના, ઇઝરાયેલનો પરમાણુ-શસ્ત્રો પ્રોજેક્ટ ક્યારેય વાસ્તવિક બન્યો નહોત. જ્યારે ઈરાન ને સહયોગ આપવાના મુદ્દે વારોઆવ્યો ત્યારે પ્રતિપ્રસાર પર સૌથી કઠિન લાઇન અપનાવનાર દેશે( ફ્રાન્સએ) ૧૯૫૬ના સુએઝ સંઘર્ષમાં ઇઝરાયલને મદદ નકરવા બદલ અપરાધની ભાવના સેવી હતી, ફ્રેન્ચ-યહૂદી વૈજ્ઞાનિકો (French-Jewish scientists) ની સહાનુભૂતિ, અલ્જેરિયા પર ગુપ્ત માહિતીની વહેંચણી અને ફ્રેંચ કુશળતા અને વિદેશમાં વેચવાના પ્રયત્નો હેઠળ ઇઝરાઈલને “સહયોગ”આપવા ફ્રાન્સ સહમત થયુ હતુ.

રિએક્ટરની ડિઝાઈન અને બાંધકામ માટે ઈઝરાયેલે ફ્રાન્સની મદદ માંગીહતી.બંને રાષ્ટ્રો વચ્ચેનો પરમાણુ સહયોગ ૧૯૫૦ના દાયકાની શરૂઆતથી હતો. ફ્રાન્સ ઇઝરાયેલ માટે કુદરતી ભાગીદાર હતું અને બંને સરકારોએ એક સ્વતંત્ર પરમાણુ વિકલ્પને એક સાધન તરીકે જોયો હતો. સાલ ૧૯૫૬ના જૂન મહિનામાં, ફ્રાન્સ ઇઝરાયેલને ૧૮ મેગા વોટ સંશોધન રિએક્ટર પ્રદાન કરવા સંમત થયું. જો કે, થોડા અઠવાડિયા પછી સુએઝ કટોકટીની શરૂઆતથી પરિસ્થિતિ નાટકીય રીતે બદલાઈ ગઈ હતી.જુલાઇમાં ઇજિપ્ત દ્વારા સુએઝ કેનાલ બંધ કર્યા પછી, ફ્રાન્સ અને બ્રિટન ઇઝરાયેલ સાથે સંમત થયા હતા કે ઈઝરાઈલે ઇજિપ્ત સાથે યુદ્ધ ઉશ્કેરવું જોઈએ જેથી કરીને યુરોપીયન રાષ્ટ્રોને તેમના સૈનિકોને શાંતિ રક્ષકો તરીકે મોકલવાનું બહાનું પૂરું પાડવા તથા કબ્જો મેળવવા અને નહેર ઝોનને ફરીથી ખોલવા માટે સરળતા રહે. સુએઝ કટોકટીના પગલે, સોવિયેત સંઘે ફ્રાન્સ, બ્રિટન અને ઇઝરાઈલને ધમકી આપી હતી. આ એપિસોડે-પ્રકરણે માત્ર ઈઝરાઈલના મતને મજબૂત કર્યો હતો કે સંભવિત અવિશ્વસનીય સાથીદારો પર નિર્ભરતાને રોકવા માટે સ્વતંત્ર પરમાણુ ક્ષમતાની જરૂર છે, પરંતુ ફ્રેન્ચ નેતાઓમાં ઋણની લાગણી પણ જન્મી હતી કે તેઓ ભાગીદાર ઇઝરાઈલને આપેલી પ્રતિબદ્ધતાઓને પૂર્ણ કરવામાં નિષ્ફળ ગયા છે. ફ્રાન્સના તત્કાલીન વડાપ્રધાન ગાય મોલેટે ખાનગી રીતે એમ પણ ટાંક્યું હતુકે ફ્રાન્સ , ઇઝરાઈલના બોમ્બ નો “દેવાદાર” છે. ૩ ઑક્ટોબર ૧૯૫૭ના રોજ, ફ્રાન્સ અને ઇઝરાયેલે એક સુધારેલા કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા જેમાં ફ્રાન્સ દ્વારા ૨૪ મેગા વોટ રિએક્ટરનાબાંધકામ પર સહમતી સધાઈ હતી.

આઇડીએફ ઓર્ડિનન્સ કોર્પ્સના કર્નલ મેનેસ પ્રેટના નેતૃત્વ હેઠળ નેગેવ રણમાં ડિમોના ખાતે ફ્રેન્ચઅને ઇઝરાયેલી ટેકનિશિયનો દ્વારાઆ સંકુલ ગુપ્ત રીતે અને ઇન્ટરનેશનલ એટોમીક એનર્જીએજન્સી(IAEA)નાનિરીક્ષણ શાસનની બહાર બનાવવામાં આવ્યું હતું.ઈઝરાઈલ ના પરમાણુ રિએક્ટરને પણ ડ્યુટેરિયમ ઓક્સાઇડની જરૂર હતી, જેને હેવી વોટર તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તે ફિસિલ પ્રતિક્રિયાને નિયંત્રિત કરે છે. તેના માટે ઈઝરાયેલ નોર્વે અને બ્રિટન તરફ વળ્યું. ૧૯૫૯ની સાલમાં, ઈઝરાઈલ ૨૦ ટન ભારે પાણી ખરીદવામાં સફળ થયું જે નોર્વેએ બ્રિટનને વેચ્યું હતું પરંતુ બ્રિટિશ પરમાણુ કાર્યક્રમ માટેની જરૂરિયાતો કરતા તે વધારે-સરપ્લસ હતું.નોર્વે પાસેથી ભારે પાણીની-હેવી વોટર ખરીદી કર્યા પછી તે ત્રીજા દેશમાં સ્થાનાંતરિત ન થાય તેવી શરતે, ફ્રેન્ચ વાયુસેનાએ ગુપ્ત રીતે ચાર ટન જેટલો પદાર્થ લઈ ઇઝરાયલ તરફ ઉડાન ભરી હતી.મે ૧૯૬૦ માં મુશ્કેલી ઊભી થઈ, જ્યારે ફ્રાન્સે ઇઝરાયેલ પર પ્રોજેક્ટને સાર્વજનિક કરવા અને સ્થળના આંતરરાષ્ટ્રીય નિરીક્ષણ માટે હામી ભરવા-પરવાંગી આપવાદબાણ કરવાનું શરૂ કર્યું, જો તેઓ તેમ ન કરે તો રિએક્ટરના ઇંધણને રોકવાની ધમકી આપી હતી.બેન-ગુરિયન સાથેની અનુગામી મીટિંગમાં, ડી ગોલે રિપ્રોસેસિંગ પ્લાન્ટ પર કામ બંધ કરવાના બદલામાં ઇઝરાયેલ ફાઇટર એરક્રાફ્ટ વેચવાની ઓફર કરી અને આ બાબતને બંધ કરી દેવાની ખાતર આપી. તે નહોતુ. આગામી થોડા મહિનામાં, ઇઝરાયેલે સમાધાન કર્યું.સમાધાન પ્રમાણે પહેલાથી ઓર્ડર આપ્યા પ્રમાણે ફ્રાન્સ યુરેનિયમ અને ઘટકોની સપ્લાય ઇઝરાઈલને કરશે અને આંતરરાષ્ટ્રીય નિરીક્ષણનો આગ્રહ રાખશે નહીં. બદલામાં, ઈઝરાયેલ ફ્રાન્સને ખાતરી આપશે કે તેમનો અણુશસ્ત્રો બનાવવાનો કોઈ ઈરાદો નથી, કોઈપણ પ્લુટોનિયમની પુનઃપ્રક્રિયા કરશે નહીં, અને રિએક્ટરના અસ્તિત્વને જાહેર કરશે, જે ફ્રાન્સની સહાય વિના પૂર્ણ થશે. વાસ્તવમાં, બહુ બદલાયું નથી – ફ્રેન્ચ કોન્ટ્રાક્ટરોએ રિએક્ટર અને રિપ્રોસેસિંગ પ્લાન્ટ પર કામ પૂરું કર્યું, યુરેનિયમ ઇંધણ પહોંચાડવામાં આવ્યું અને રિએક્ટર સાલ ૧૯૬૪ કાર્યરત બન્યું હતુ.

વર્ષ ૨૦૧૩મા જાહેર કરાયેલા અમેરિકા અને બ્રિટિશ દસ્તાવેજોમાં પણ આર્જેન્ટિનામાંથી ૧૯૬૩ અથવા ૧૯૬૪માં લગભગ ૧૦૦ ટન યલો કેકની અગાઉની અજાણી ઇઝરાયેલી ખરીદીનો ખુલાસો થયો હતો, જેમાં સામાન્ય રીતે પરમાણુ વ્યવહારોમાં શસ્ત્રોમાં વપરાતી સામગ્રીને રોકવા માટે સલામતીનાં પગલાં લેવામાં આવ્યાં નહોતાં.ઇઝરાયેલને પરમાણુ શસ્ત્રોની જાણકારી અને સામગ્રીના પ્રસાર અંગે થોડીક શરમ હતી, જેણે દક્ષિણ આફ્રિકાના રંગભેદી શાસનને ૧૯૭૦ના દાયકામાં ૬૦૦ ટન યલોકેકના બદલામાં તેમનો પોતાનો બોમ્બ વિકસાવવામાં મદદ કરી હતી.અગાઉ,અમેરિકા તેના ઈઝરાઈલના પરમાણુ કાર્યક્રમ અંગેની ઉપેક્ષા, ભૂલભરેલું વિશ્લેષણ અને સફળ ઇઝરાયેલી છેતરપિંડી દ્વારા, ઇઝરાયેલના પરમાણુ કાર્યક્રમની વિગતોને પ્રથમ પારખવામાં નિષ્ફળ ગયું હતુ. ૧૯૬૮ની શરૂઆતમાં, અમેરિકની બાહ્ય જાસૂસી સંસ્થા સીઆઈએ –સેંટ્રલ ઈંન્ટેલિજન્સ એજન્સીએ એક અહેવાલ બહાર પાડ્યો હતો જેમાં તારણ કાઢ્યું હતું કે ઈઝરાયેલે સફળતાપૂર્વક પરમાણુ શસ્ત્રોનું ઉત્પાદન શરૂ કર્યું છે. જોકે, આ અંદાજ સીઆઈએના વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી કાર્યાલયના વડા કાર્લ ડકેટ અને હાઈડ્રોજન બોમ્બના પિતા એડવર્ડ ટેલર વચ્ચેની અનૌપચારિક વાતચીત પર આધારિત હતો. ટેલરે જણાવ્યું હતું કે, ઇઝરાયેલના વૈજ્ઞાનિક અને સંરક્ષણ સંસ્થાનમાં મિત્રો સાથેની વાતચીતના આધારે, તેમણે તારણ કાઢ્યું હતું કે ઇઝરાયેલ બોમ્બ બનાવવા માટે સક્ષમ છે, અને સીઆઇએએ અંતિમ મૂલ્યાંકન કરવા ઇઝરાયેલી પરીક્ષણની રાહ જોવી જોઈએ નહીં કારણ કે તે પરીક્ષણ ક્યારેય હાથ ધરવામાં આવશે નહી.ઈઝરાયેલના શસ્ત્રાગારના કદના સીઆઈએના અંદાજ સમય સાથે સુધર્યા ન હતા. ૧૯૭૪માં, એવો અંદાજ મુકવામાં આવ્યો હતો કે ઇઝરાયેલ પાસે દસથી વીસની વચ્ચે પરમાણુ શસ્ત્રો છે. 

અપર બાઉન્ડ સંભવિત ઇઝરાયલી લક્ષ્યોની સંખ્યાના સંદર્ભમાં સીઆઇએની અટકળો પરથી લેવામાં આવી હતી, અને કોઈ ચોક્કસ ગુપ્ત માહિતીમાંથી નહીં. કારણ કે આ લક્ષ્ય સૂચિ પ્રમાણમાં સ્થિર હોવાનું માનવામાં આવતું હતું, આ ૧૯૮૦ ના દાયકાના પ્રારંભ સુધી સત્તાવાર અમેરિકન અંદાજ રહ્યું હતું.ઇઝરાયેલના પરમાણુ ભંડારનું વાસ્તવિક કદ અને રચના અનિશ્ચિત છે અને ઘણા – ઘણીવાર વિરોધાભાસી – અંદાજો અને અહેવાલોનો વિષય છે. ઇઝરાયેલે તેના પરમાણુ શસ્ત્રો દાણચોરીના ભાગો અને ચોરી કરેલી ટેક્નોલોજીથી બનાવ્યા હતા તેવુ માનવમાં આવ્યુ હતુ.૧૯૮૦ અને ૧૯૯૦ના દાયકાની શરૂઆતમાં અમેરિકના દબાણ હેઠળ, ઇઝરાયેલે તેના પરમાણુ શસ્ત્રો કાર્યક્રમ માટે તેની ગેરકાયદેસર ખરીદીને મોટાભાગે બંધ કરવાનો નિર્ણય લીધો હતો.એ વ્યાપકપણે નોંધવામાં આવે છે કે ઇઝરાયેલ પાસે ૧૯૬૭માં બે પરમાણુ બોમ્બ હતા.ઓક્ટોબર ૧૯૭૩ના યોમ કિપ્પુર યુદ્ધમાં હારના ડરથી, ઇઝરાઈલીઓએ ૧૩ વીસ કિલોટન અણુ બોમ્બ એકઠા કર્યા હતા. સ્ટોકહોમ ઇન્ટરનેશનલ પીસ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટએ ગત જૂન મહિનામાંમાં જણાવ્યું હતું કે, વૈશ્વિક શસ્ત્રો, નિઃશસ્ત્રીકરણ અને આંતરરાષ્ટ્રીય સુરક્ષાના વાર્ષિક મૂલ્યાંકનના ભાગરૂપે, ઇઝરાયેલ તેના પરમાણુ શસ્ત્રાગારનું આધુનિકીકરણ કરી રહ્યું છે અને તેની પાસે ૯૦ સંગ્રહિત શસ્ત્રો છે.૫ નવેમ્બરના રોજ, ઇઝરાયેલના દૂર-જમણેરી હેરિટેજ પ્રધાન અમીચાઇ એલિયાહુએ ઇઝરાયેલી રેડિયો સ્ટેશન પર જણાવ્યું હતું કે હમાસ આતંકવાદીઓને નિશાન બનાવવા માટે અણુ બોમ્બ “એક વિકલ્પ” હોઈ શકે છે. ત્યારબાદ નેતન્યાહુ દ્વારા તેમને સસ્પેન્ડ કરવામાં આવ્યા હતા. એલિયાહુના નિવેદનથી, ઈરાન, લેબેનોન, યમન, તુર્કી તથા ચીન, રશિયા જેવા રાષ્ટ્રોમા ખળભળાટ મચ્યો હતો.રશિયાના વિદેશ મંત્રાલયના પ્રવક્તા મારિયા ઝખારોવાએ એલિયાહુની ટિપ્પણીઓને “ઉશ્કેરણીજનક અને અસ્વીકાર્ય” ગણાવી હતી અને દાવો કર્યો હતો કે પરમાણુ ઉપયોગને ધ્યાનમાં લેવાના આવા જાહેર પ્રવેશ એ સાબિતી છે કે ઇઝરાયેલ પાસે પરમાણુ શસ્ત્રો છે. સંયુક્ત રાષ્ટ્રમાં ઈરાનના સ્થાયી પ્રતિનિધિ, અમીર સઈદ ઈરાવાનીએ પરમાણુ અને સામૂહિક વિનાશના અન્ય શસ્ત્રોથી મુક્ત મધ્ય પૂર્વ વિસ્તારની સ્થાપના અંગેની તાજેતરની પરિષદ દરમિયાન જણાવ્યું હતું કે આવા રેટરિક –વકતૃત્વ પ્રસાર “વાસ્તવિક અને વ્યાપક ચિંતાઓ” પેદા કરે છે.

આંતરરાષ્ટ્રીય ઈરાની ન્યૂઝ નેટવર્ક પ્રેસ ટીવી અનુસાર, ઈરાવાનીએ જણાવ્યું હતું કે, “ઈરાન અને પેલેસ્ટાઈન સામે ઈઝરાયેલી શાસનના ઉચ્ચ અધિકારીઓ દ્વારા તાજેતરના પરમાણુ ધમકીઓ આવા ગેરકાયદેસર શાસનના હાથે આ હથિયારો દ્વારા ઉભા થયેલા જોખમને પ્રકાશિત કરે છે.”તુર્કીના રાષ્ટ્રપતિ રેસેપ તૈયપ એર્દોગન પરમાણુ શસ્ત્રો સાથે સંકળાયેલ ઇઝરાયેલી ધમકીઓ પર પણ પોતાનો રોષ વ્યક્ત કર્યો હતો. તેમણે ઈઝરાઈલનો ઉલ્લેખ “પશ્ચિમના બગડેલા બાળક” તરીકે કર્યો હતો.ઈઝરાઈલે ક્યારેય સ્વીકાર્યું નથી કે નકાર્યું નથી કે તેમની પાસે પરમાણુ ક્ષમતા છે.પણ એ માની લેવુ જોઈએ કે ચારે તરફથી શત્રુઓ થી ઘેરાયેલા અને ઇઝરાઈલ નો સંપુર્ણ વિનાશ કરવાની ઈચ્છા ધરાવતા રાષ્ટ્રો થી પોતાના અસ્તિત્વને ટકાવી રાખવા માટે સતત લડતા ઇઝરાઈલે પોતાની સુરક્ષા માટે “વિકલ્પ”ન રાખ્યો હોય તેવુ બને નહી અને “પરમાણુ શસ્ત્ર”થી મોટો વિકલ્પ શુ હોઈ શકે?જો ઈઝરાઈલ પાસે પરમાણુ શસ્ત્રો હોય તો તે ૯૯.૯૯ ટકા ઉપયોગ કરવાનું વિચારે નહી કારણકે તેનો ઉપયોગ ઘણી બાબતે ઈઝરાઈલ માટે નુકશાન કારક પુરવાર થઈ શકે છે જેમા “આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રતિક્રિયા”અને” ન્યુક્લિયર ફોલઆઉટ” જેવી બાબતો મુખ્ય છે. ઈઝરાઈલ એ જોખમ લેવા તૈયાર થાય નહી પરંતુ જો ઈઝરાઈલ સામે એવી પરિસ્થિતી ઉભી કરવામા આવે જેમા તેનુ અસ્તિત્વ દાવ પર હોઈ તો ઈઝરાઈલ એ જોખમ લેતા અચકાઈ નહી તે ઈઝરાઈલના “સ્વભાવ”ને ધ્યાનમાં લેતા કહી શકાય.