News Continuous Bureau | Mumbai
British East India Company: ઓગસ્ટ મહિનો ચાલી રહ્યો છે… ભારતની આઝાદીનો મહિનો. વર્ષ 1947માં આ મહિનાની 15મી તારીખે ભારતને સદીઓની ગુલામીમાંથી આઝાદી મળી હતી. તમે શાળાના પુસ્તકોમાં ભારતના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામનો ઇતિહાસ તો વાંચ્યો જ હશે, તો તમે કંપની રાજ વિશે પણ વાંચ્યું હશે. હકીકતમાં, બ્રિટિશ રાજવી પરિવારે 1857ની ક્રાંતિ પછી ભારતનું નિયંત્રણ પોતાના હાથમાં લીધું હતું. તે પહેલા ભારતમાં એક કંપનીનું શાસન હતું. સંયોગ જુઓ, સમયનું પૈડું એ રીતે ફર્યું કે જે કંપની ભારત પર સદીઓથી રાજ કરતી હતી, તેનો માલિક આજે ભારતીય છે.

વેપાર માટે થઇ હતી સ્થાપના..

આ વાર્તા સો વર્ષ પહેલાં શરૂ થાય છે. યુરોપની સત્તા 16મી સદીમાં ઉભરી આવી અને તેની સાથે સંસ્થાનવાદને વેગ મળ્યો. તે જ સમયે, કેટલાક અંગ્રેજ વેપારીઓએ સાથે મળીને ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીની રચના કરી, જેનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય ભારત સાથે વેપાર કરવાનો હતો. આ કંપનીની રચના 1600 AD માં થઈ હતી અને 1601 AD માં, જેમ્સ લેન્કેસ્ટરના નેતૃત્વમાં, કંપની પ્રથમ વખત ભારતમાં પહોંચી હતી.

ધીરે ધીરે કંપનીએ ધંધો છોડીને રાજ કરવાનું શરૂ કર્યું…

થોમસ રોને ભારતમાં ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીના વેપારના અધિકારો મળ્યા, જેને તત્કાલીન મુઘલ સમ્રાટ જહાંગીરે મંજૂર કર્યા હતા. 1608માં કંપનીના જહાજો સુરત ખાતે લાંગર્યા. કંપનીએ તેની પ્રથમ ફેક્ટરી 1611માં આંધ્રપ્રદેશના મસુલીપટ્ટનમ ખાતે સ્થાપી હતી. તે પછી, થોડા વર્ષોમાં, કંપનીએ કોલકાતા (તે સમયે કલકત્તા), સુરત સહિત ઘણા શહેરોમાં બેઝ બનાવ્યા. ધીરે ધીરે કંપનીએ ધંધો છોડીને રાજ કરવાનું શરૂ કર્યું. ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીએ યુદ્ધમાં ફ્રાન્સ અને પોર્ટુગલની કંપનીઓને હરાવી હતી. સૌથી નિર્ણાયક 1764માં બક્સરનું યુદ્ધ સાબિત થયું, જેણે ભારતમાં કંપની રાજના મૂળિયા મજબૂત કર્યા. ભારત પર કંપનીનું શાસન 1857 સુધી ચાલુ રહ્યું, પરંતુ તે વર્ષે ક્રાંતિ પછી, બ્રિટિશ રાજે કંપનીના હાથમાંથી ભારતનું શાસન લઈ લીધું.

ભારત જ નહીં પરંતુ ચીન પર પણ કર્યું રાજ

ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીએ વેપારના નામે માત્ર ભારત જ નહીં પરંતુ ચીન પર પણ રાજ કર્યું. કંપની એક સમયે બ્રિટિશ સત્તા અને શક્તિનું પ્રતીક બની ગઈ હતી. બ્રિટિશ સામ્રાજ્યવાદની ચરમસીમા દરમિયાન એક કહેવત હતી કે બ્રિટિશ સામ્રાજ્યમાં ક્યારેય સૂર્ય આથમતો નથી. આ કહેવતને વાસ્તવમાં ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીએ સાચી પાડી હતી, જેણે પૂર્વમાં બ્રિટિશ સંસ્થાનવાદ લાવ્યો હતો અને અપાર સંપત્તિ કમાઈ હતી.

આ સમાચાર પણ વાંચો : Ayodhya : આતુરતાનો અંત! આ મહિનામાં સ્થાપિત થશે ભગવાન રામની પ્રતિમા; વડાપ્રધાન મોદીને મોકલાશે આમંત્રણ..

1857માં ખરાબ દિવસોની શરૂઆત

સમય ક્યારેય સરખો હોતો નથી. ક્લાઈમેક્સ પછી હારના દિવસો આવ્યા. 1857ની ક્રાંતિએ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીના ખરાબ દિવસોની શરૂઆત કરી હતી. ત્યારબાદ કંપનીના વિશેષાધિકારો છીનવી લેવામાં આવ્યા હતા. અગાઉ કંપનીને પણ પોતાની સેના રાખવાનો અધિકાર હતો. વિશેષાધિકારો પાછા ખેંચી લેવાથી, કંપનીનું વર્ચસ્વ ઘટ્યું અને ભારત તેના હાથમાંથી પાછું ખેંચાઈ જતાં, તેની કમાણી ખૂબ જ મર્યાદિત થઈ ગઈ. ધીરે-ધીરે કંપનીનો બિઝનેસ સાવ સંકોચાઈ ગયો.

ઈતિહાસનું ચક્ર વર્ષ 2010માં ફર્યું. એક સમયે ભારતને લૂંટીને વિશ્વની સૌથી ધનિક કંપની બની ગયેલી ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીને તે વર્ષે ભારતીય મૂળના ઉદ્યોગપતિ સંજીવ મહેતાએ ખરીદી લીધી હતી. ત્યારબાદ મહેતાએ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીને $15 મિલિયન એટલે કે લગભગ 120 કરોડ રૂપિયામાં ખરીદવાનો સોદો કર્યો.

હવે આ કામ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની કરે છે
એક સમય હતો જ્યારે ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની વેપાર છોડીને ઘણા દેશોમાં સરકારો ચલાવવાનું કામ કરતી હતી. શું રેલ અને શું જહાજ, બધું ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીનું હતું. પરંતુ સંજીવ મહેતાએ તેને ખરીદ્યા બાદ ઈ-કોમર્સ પ્લેટફોર્મ બનાવ્યું છે. હવે આ કંપની ચાથી લઈને ચોકલેટ અને કોફીથી લઈને ગિફ્ટ્સથી લઈને અન્ય ઘણી વસ્તુઓ ઓનલાઈન વેચે છે.